Obywatelskie kryteria w naborach projektów spółdzielni energetycznych. W grze miliardy zł dla sektora

© Szymon Majewski

Spółdzielnie energetyczne, obecne w polskim porządku prawnym na mocy ustawy o odnawialnych źródłach energii z 20 lutego 2015 r., wpisują się w szerszy i widoczny w całej Europie trend wspólnot energetycznych – lokalnych inicjatyw związanych z produkcją, sprzedażą, magazynowaniem i dystrybucją energii elektrycznej lub/i ciepła ze źródeł odnawialnych. Wspólnoty działają z reguły w formule non-profit, wyróżniają się autonomicznym statusem i demokratycznymi formami zarządzania, a korzyści dla zrzeszonych w nich osób polegają m.in. na oszczędności kosztów energii, ograniczeniu ubóstwa energetycznego, wzmocnieniu bezpieczeństwa energetycznego czy lokalnym rozwoju gospodarczym. Jak, otwierając konferencję Polskiej Zielonej Sieci „Mamy Fundusze Europejskie na spółdzielnie energetyczne. Czas na przyspieszenie!” 19 czerwca br., mówiła prezeska organizacji Joanna Furmaga, liczba funkcjonujących wspólnot energetycznych w Europie sięga obecnie 10 tys. Można je znaleźć we wszystkich państwach UE, z Niemcami (220 tys. członków), Holandią (112 tys.) oraz Danią i Belgią (96 tys.) na czele. – Wspólnoty i spółdzielnie budują większą społeczną akceptację dla zielonej transformacji – podkreśliła Furmaga. O skuteczności oddolnej formuły energetyki odnawialnej może świadczyć przykład duński, gdzie w rękach członków wspólnot znajduje się 52% mocy zainstalowanych w energetyce wiatrowej, a „energia obywatelska” dociera do 1,7 mln gospodarstw domowych.

Czytaj też: Jakie mamy formy energetyki obywatelskiej?

1,86 mld zł tylko dla społeczności energetycznych

W ciągu jednego roku liczba spółdzielni energetycznych w Polsce, zgodnie z ustawą zarejestrowanych w Krajowym Ośrodku Wsparcia Rolnictwa (KOWR), zwiększyła się ponad 17 razy - z dwóch w 2023 r. do 35 w roku 2024. – Na tak duży wzrost na pewno miała wpływ zapowiedź uruchomienia środków z Krajowego Planu Odbudowy (KPO), a także przyjęcie bardziej korzystnych dla spółdzielni przepisów w znowelizowanej ustawie o odnawialnych źródłach energii. – wyjaśniła Furmaga. 300 spółdzielni do 2030 r. to z kolei prognoza z projektu aktualizacji Krajowego Planu na rzecz Energii i Klimatu. Finansowanie ze środków unijnych może stanowić ogromną pomoc dla rozwijanych wspólnot, ale dokładne oszacowanie skali dostępnych funduszy nie jest łatwe. Czy naprawdę „nie wiadomo” w jakich kwotach mieści się wsparcie? Problem w trakcie konferencji przybliżał kierownik programu Fundusze Europejskie dla Klimatu w Polskiej Zielonej Sieci Krzysztof Mrozek. – Spółdzielnie energetyczne często nie posiadają „koperty” z osobną alokacją, tylko znajdują się w szerszym worku inwestycji w odnawialne źródła energii pośród innych form wsparcia dla przedsiębiorców czy prosumentów. Środki są też rozproszone po różnych programach – zarówno funduszach strukturalnych, jak i KPO czy Funduszu Modernizacyjnym – tłumaczył. Mimo trudności da się jednak ustalić kilka faktów, takich jak 1,86 mld zł w naborach przeznaczonych specjalnie dla społeczności energetycznych (szerszym pojęciu obejmującym także klastry energii czy obywatelskie społeczności energetyczne). – Warto jednak pamiętać, że spółdzielnie często „wpadają” do większego worka dla OZE, który jest znacznie większy i sięga ponad 12 mld zł na różne inwestycje. Prawdopodobnie będzie ich jeszcze więcej – dodał Mrozek, mówiąc też o zidentyfikowanych pięciu uruchomionych lub zakończonych naborach dla spółdzielni oraz kolejnych przygotowywanych.

Finansowanie znajduje się na poziomie unijnym, gdzie w ramach Horyzontu Europa od września br. ruszą nabory dla społeczności energetycznych, poziomie krajowym, który obejmuje 845 mln zł z KPO, 1 mld zł z Funduszu Modernizacyjnego oraz programu FEnIKS (Fundusze Europejskie na Infrastrukturę, Klimat i Środowisko), niewymieniającym jednak konkretnej alokacji, a także na poziomie regionalnym. W ostatnim przypadku mowa o 14 z 16 istniejących programów (poza funduszami w województwach świętokrzyskim i warmińsko-mazurskim). Wsparcie dla społeczności jest w nich, jak mówił Mrozek, „bardziej lub mniej precyzyjnie opisane”, a siedem programów stosuje wskaźnik efektywności wdrażania funduszy RC097 z wymienionym wsparciem 38 społeczności do 2029 r. Pewne, choć niezaprogramowane jeszcze opcje na poziomie krajowym będzie mógł zaoferować Społeczny Fundusz Klimatyczny.

Czytaj też: Czym jest ETS2? Na czym będzie polegał Społeczny Fundusz Klimatyczny?

Do 20 mln zł dotacji w Energii dla wsi

W ramach KPO wsparcie jest udzielane za pomocą Inwestycji B2.2.2. Instalacje OZE realizowane przez społeczności energetyczne, wzmocnionej poprzez dodanie do Planu rozdziału REPowerEU. Ogłoszenie naboru w ramach etapu przedinwestycyjnego opisywaliśmy tutaj; wsparcie w nim jest przeznaczone dla 200 podmiotów, w tym spółdzielni energetycznych, klastrów energii oraz jednostek samorządu terytorialnego. Mrozek zwrócił uwagę na dysproporcję pomiędzy sumą dostępnego wsparcia w etapie inwestycyjnym dla spółdzielni oraz pozostałych społeczności; te pierwsze mogą w sumie liczyć na 400 tys. zł, drugie natomiast na ok. 1,5 mln zł. Środki z Funduszu Modernizacyjnego są za to oferowane w ramach prowadzonego przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (NFOŚiGW) programu „Energia dla wsi”; kolejny planowany nabór, po ostatnim zakończonym w lutym br., przewidziany jest na przełom 2024 i 2025 r. Na inwestycje w biogazownie, elektrownie wodne i magazyny energii można uzyskać do 20 mln zł dotacji pokrywających do 45% kosztów, natomiast instalacje fotowoltaiczne i wiatrowe, a także biogazownie i elektrownie wodne, mogą być wsparte dotacją do 25 mln zł i 100% kosztów. Wyróżniającym się przykłady programu z funduszy regionalnych jest z kolei „Energetyka rozproszona z OZE w zakresie niedojrzałych technologii” z województwa zachodniopomorskiego (nabór, przeznaczony specjalnie dla społeczności energetycznych, potrwa od grudnia 2024 r. do lutego 2025 r. z budżetem 10,46 mln zł).

Obywatelskie kryteria naboru

- Pomiędzy poszczególnymi instrumentami wsparcia istnieje znaczne zróżnicowanie w wysokości dotacji, brakuje też osobnych naborów. Ten brak jest podwójny – po pierwsze, społeczności energetyczne często znajdują się w dużym worku OZE, a po drugie, do społeczności wpadają spółdzielnie, konkurując o ograniczoną alokację z klastrami czy innymi inicjatywami – podsumowywał Krzysztof Mrozek, wskazując na trudności, z którymi mogą dziś mierzyć się spółdzielcy. Problematyczne mogą się też okazać dominacja instrumentów pożyczkowych w programach regionalnych, różne poziomy dofinansowania i rozstrzygnięcia co do wkładu krajowego czy różna kwalifikowalność kosztów operacyjnych. Ekspert odnotował też brak stosowania kryteriów społecznych, które mogłyby stymulować korzyści związane z zakładaniem spółdzielni.

Co do ostatniej kwestii, Polska Zielona Sieć przygotowała propozycję rozwiązań – obywatelskich kryteriów wyborów projektów spółdzielni energetycznych. Jak mówił Mrozek, są to prawdopodobnie pierwsze takie kryteria w Polsce, a ich użyteczność można przetestować w czekających jeszcze na rozpoczęcie naborach. – To zasady możliwe do zastosowania w programach regionalnych; każda zarządzająca instytucja może wziąć te kryteria i dostosować je do warunków swojego programu. Na początku tego miesiąca przekazaliśmy je do wszystkich z tych instytucji i dostajemy pozytywne odpowiedzi – wskazywał prelegent. Kryteria mają faworyzować projekty „demokratyczne, społeczne i proklimatyczne”, a więc zgodne z równościowymi i transparentnymi zasadami spółdzielczości, angażujące osoby zagrożone wykluczeniem społecznym, stawiające na działania edukacyjne czy socjalne oraz zwiększające efektywność energetyczną i magazynowanie energii. Przygotowany przez ekspertów i ekspertki dokument mówi także o tworzeniu lokalnych miejsc pracy, realizacji zasad zrównoważonego rozwoju i DNSH (ang. Do No Significant Harm - nieczynienia znaczącej szkody środowisku) i premiowaniu dążeń do neutralności klimatycznej⁽¹⁾.

Czytaj też: Budynki, transport, edukacja. Unijny panel obywatelski o efektywności energetycznej

Nawet 725 spółdzielni do dziś

Wymiana myśli i opinii na temat funduszy dla energetyki obywatelskiej, w tym spółdzielni energetycznych, toczyła się także podczas poprowadzonego przez Dominika Brodackiego z Polityki Insight panelu dyskusyjnego, gdzie poza Krzysztofem Mrozkiem zasiedli naczelnik Wydziału Energetyki Prosumenckiej i Rozproszonej w Ministerstwie Rozwoju i Technologii Marcin Jaczewski, kierownik Zespołu Energetyki Rozproszonej w NFOŚiGW Agnieszka Karwat, dyrektorka ds. rzecznictwa w Fundacji Habitat For Humanity Poland Aleksandra Krugly oraz dyrektor Departamentu Gospodarczego w Urzędzie Marszałkowskim województwa pomorskiego Stanisław Szultka. Uczestnicy rozmawiali o perspektywie kolejnych naborów, rosnącym zainteresowaniu spółdzielniami, czy o możliwym do osiągnięcia dzięki nim lokalnym bilansowaniu energetycznym. Aleksandra Krugly mówiła o potencjale spółdzielni w ograniczaniu ubóstwa energetycznego oraz miejscu jakie mogą zająć w Społecznym Planie Klimatycznym, który musi zostać przygotowany do czerwca 2025 r. Podczas całej konferencji powracały rekomendacje dla sektora, obejmujące także zwiększenie doradztwa i promocji, zapewnienie priorytetu w dostępie do sieci, czy odblokowanie ustawy odległościowej. Jak zauważyła Agnieszka Stupkiewicz z Fundacji Frank Bold, spółdzielnie mogą powstawać we wszystkich gminach wiejskich i wiejsko-miejskich; tych w Polsce jest zaś ok. 2100, co mogło się do tej pory przełożyć na ok. 725 istniejących podmiotów.

Szymon Majewski
Dziennikarz