Uniknąć ponad mld ton odpadów z tworzyw sztucznych rocznie. Ministerstwo poprawia system kaucyjny

© SZM

- Ustawa przyjęta w lipcu ub.r. wymagała zmian (…) Dochodziły do nas sygnały, że trzeba ją naprawić, ponieważ mogłaby doprowadzić do tego, że system byłby nieszczelny i niebezpieczny pod względem finansowym – podczas spotkania zorganizowanego przez Polską Akademię Nauk oraz UNEP/GRID-Warszawa 6 maja br. mówiła wiceministra klimatu i środowiska Anita Sowińska. Projekt ustawy o zmianie ustawy o gospodarce opakowaniami i odpadami opakowaniowymi, którego wcześniejsze pojawienie się w wykazie prac legislacyjnych i programowych Rady Ministrów sygnalizowaliśmy tutaj, pojawił się 30 kwietnia br. na stronie Rządowego Centrum Legislacji. - Prace nad projektem zostały zainicjowane w związku z pojawiającymi się wątpliwościami, czy obecne przepisy są wystarczające do zapewnienia planowego uruchomienia systemów kaucyjnych oraz rzetelnego ich prowadzenia – czytamy w Ocenie Skutków Regulacji (OSR), która wśród zidentyfikowanych ryzyk w przypadku niepodjęcia prac nad projektem wymienia m.in. niewystarczający nadzór na etapie poprzedzającym uruchomienie systemu, ryzyko nadużyć i defraudacji przy rozliczaniu opakowań i kaucji, ryzyko wydania zezwoleń podmiotom niebędącym w stanie lub niemającym zamiaru uruchomić terminowo systemu czy ograniczone podstawy do cofnięcia zezwoleń takim podmiotom. Jak głosi uzasadnienie, projekt uwzględnia zebrane w ramach konsultacji postulaty branż objętych systemem. – Niezwykle ważne jest, aby system, który zostanie uruchomiony w 2025 r. działał nie tylko sprawnie, ale też rzetelnie, przejrzyście i wydajnie – stwierdza dokument.

Czytaj też: O systemie kaucyjnym z pogodą ducha. Debata na Targach Ekotech m.in. o płatnościach zbliżeniowych

Dwa lata na uruchomienie systemu

Nowa ustawa ma zwiększyć rolę ministra klimatu i środowiska. Będzie on organem nie tylko wydającym decyzje o zezwoleniach dla podmiotów reprezentujących (operatorów systemu kaucyjnego), ale i nadzorującym realizację etapów poprzedzających uruchomienie systemu. Wnioski o wydanie zezwolenia będą musiały zawierać oświadczenia o niekaralności i posiadaniu kapitału zakładowego oraz plan realizacji rozliczeń finansowych. Nadzór prac operatora przed uruchomieniem systemu może przykładowo objąć zapoznanie się przez ministra z planami na temat częstotliwości odbioru opakowań i odpadów opakowaniowych ze sklepów czy pozyskanie informacji o podpisanych umowach, planowanych inwestycjach i zakupie urządzeń. Zezwolenia mają zawierać termin uruchomienia systemu, nie późniejszy niż 24 miesiące od dnia wydania zezwolenia, a minister będzie mógł je cofnąć. Podmioty reprezentujące będą musiały zapewnić co najmniej jeden punkt odbioru opakowań i odpadów opakowaniowych w każdej gminie. Operator posiadający zezwolenie zyska również obowiązek informowania ministra o wszystkich zmianach określonych warunków nie później niż 14 dni od wystąpienia zmiany. Jeśli system kaucyjny nie zostanie uruchomiony w terminie wskazanym w zezwoleniu, cofnięcie nastąpi w rygorze natychmiastowej wykonalności.

Kaucja na każdym etapie

Istotną kwestią, podkreślaną podczas spotkania przez wiceministrę Sowińską, jest tzw. zamknięty system obiegu kaucji, a więc pobieranie jej w całym łańcuchu dystrybucji z możliwością monitorowania przepływów. – Mechanizm ten wyeliminuje możliwości defraudacji kaucji, problemów z jej rozliczeniem pomiędzy podmiotami reprezentującymi oraz zagwarantuje poprawne rozliczanie się operatorów z jednostkami handlu detalicznego, zapewniając jego prawidłowe funkcjonowanie – stwierdza OSR. Projekt ustawy przesuwa na rok 2026 włączenie do systemu opakowań po mleku i produktach mlecznych. Jak tłumaczyła Sowińska, branża nie jest jeszcze przygotowana na zagrożenia sanitarne, a do tej pory na wprowadzenie do systemu kaucyjnego tych opakowań do tej pory zdecydowały się tylko Niemcy i Chorwacja. – Dzieje się to w tym roku; chcemy najpierw zobaczyć, jak działa to w tych krajach – oznajmiła przedstawicielka MKiŚ. Regulacja nakłada na sklepy o powierzchni handlowej poniżej 200 m² (a więc takie, które do systemu kaucyjnego mogą przystępować fakultatywnie) obowiązek przyjmowania szklanych butelek wielokrotnego użytku, o ile sklep je sprzedaje. - Ocenia się, że takie rozwiązanie, do którego w ramach obecnie działającego systemu zarówno klienci, jak i działające lokalnie sklepy są przyzwyczajone, przeciwdziałać będzie spadkom obrotów tych sklepów oraz ryzyku odejścia klientów do punktów, w których mogą kaucję odzyskać – czytamy w OSR.

Jednoinstancyjność i okresy przejściowe

Postępowania dotyczące systemu kaucyjnego będą jednoinstancyjne, co ma skrócić i przyspieszyć procedury. Kontrole podmiotów reprezentujących przed uruchomieniem systemu i w pierwszym roku po jego uruchomieniu przeprowadzą wojewódzkie inspektoraty ochrony środowiska (WIOŚ). - Wyniki przeprowadzanych kontroli będą przedkładane ministrowi, który będzie podejmował stosowne kroki wynikające z art. 40k ustawy (wezwanie do zaniechania naruszeń, w tym cofnięcie zezwolenia – precyzuje uzasadnienie projektu. Według ministerstwa, o czym dowiadujemy się z OSR, kontrolowanych podmiotów powinno być ok. pięciu, WIOŚ będą więc mogły je badać w ramach swoich działań bieżących. Przepisy zapisane w projekcie ustawy mają zapewnić funkcjonowanie systemu kaucyjnego na obszarze całego kraju, z powszechnym i równym dostępem dla użytkowników końcowych, a także dla wprowadzających produkty w opakowaniach. Gromadzenie opakowań ma przebiegać bezpiecznie, tak aby nie występowało zagrożenia sanitarne. Projekt skierowano na trzydzieści dni do konsultacji, w których biorą udział takie podmioty jak Polskie Stowarzyszenie Zero Waste, Reloop Europe, Polska Izba Handlu, Związek Pracodawców Przemysłu Opakowań i Produktów w Opakowaniach EKO-PAK, Fundacja na rzecz Odzysku Opakowań Aluminiowych RECAL czy WWF Polska.

Czytaj też: W Polsce może powstać 36,5 tys. punktów odbioru butelek i puszek. Prognozy

Komentując założenia projektu w trakcie prowadzonej przez Jakuba Pawłowskiego dyskusji (oprócz wiceministry wzięły w niej udział posłanki Klaudia Jachira i Magdalena Łośko oraz starszy specjalista ds. GOZ w UNEP/GRID-Warszawa Filip Piotrowski), Sowińska zauważyła, że wejście w życie systemu kaucyjnego na początku 2025 r. będzie wiązało się z okresami przejściowymi. - System będzie wdrażał się stopniowo. Przewidziane okresy przejściowe dotyczą np. opłaty produktowej, będącej formą kary za niezrealizowane cele zbiórki. W przyszłym roku stawki będą w niej bardzo niewielkie (…). Nie spodziewajmy się, że 1 stycznia 2025 r. wszystkie napoje znajdą się w systemie kaucyjnym – tak nie będzie, ale potrzebujemy małych kroków – stwierdziła urzędniczka.

360 mln ton rocznie

Uczestnicy wydarzenia w siedzibie Polskiej Akademii Nauk wielokrotnie podkreślali środowiskowe i ekonomiczne argumenty przemawiające za systemem kaucyjnym. Na problem wzrastającej ilości odpadów z tworzyw sztucznych zwróciła uwagę m.in. dyrektorka UNEP/GRID-Warszawa Maria Andrzejewska. Według przytoczonych danych, w 2019 r. suma ta wyniosła globalnie 460 mln ton. Dla porównania, w roku 2000 było to 234 mln ton, a w 1950 r. - 1,5 mln ton. - Jeżeli będziemy kontynuować nasze działania w duchu „business as usual”, nie myśląc o recyklingu i zamykaniu obiegu, możemy dojść do ok. 700 mln ton odpadów z tworzyw sztucznych w roku 2040 (…). Globalnie na świecie wytwarza się ok. 360 mln ton rocznie. Jeśli nie zatrzymamy systemu gospodarki linearnej, ten poziom może dojść do 1,014 mld ton rocznie w 2060 r. – ostrzegała Andrzejewska. Na 2/3 zużycia tworzyw sztucznych w 2019 r. składały się produkty o średniej żywotności (poniżej pięciu lat), a 11 mln ton rocznie przedostaje się do ekosystemów wodnych (w roku 2040 ma być to już 23-37 mln ton nowych odpadów znajdujących się w oceanach). Plastik, w tym mikroplastik, stanowi 85% wszystkich odpadów morskich. O stopniu zanieczyszczenia i – wciąż nie do końca zbadanych – konsekwencjach zdrowotnych dla ludzkich organizmów opowiadał prezes PAN prof. Marek Konarzewski.

Czytaj też: Pojawiły się nowe wytyczne dotyczące monitorowania odpadów morskich

Do 1,5 mln ton PET z recyklingu

Głównym „winowajcą” wymienionych problemów i sprawcą rosnącej podaży odpadów jest, jak mówiła Maria Andrzejewska, sektor opakowań. System kaucyjny może stanowić skuteczne remedium przynajmniej na część negatywnych skutków rozpowszechnienia tworzyw sztucznych. Mówiła o tym szefowa organizacji Reloop Platform Clarissa Morawski. Badania prowadzone przez Reloop⁽¹⁾ wykazały m.in., że osiągnięcie poziomu 90% w selektywnej zbiórce odpadów opakowaniowych objętych systemem kaucyjnym w latach 2025-2034 doprowadziłyby w Polsce do wzrostu podaży tworzywa PET z recyklingu z 740 tys. ton do 1,5 mln ton. W przypadku aluminium byłby to wzrost z 421 tys. ton do 467 tys. ton. Zwiększona podaż PET zaowocowałaby wartością ekonomiczną w wysokości 300 mln euro, a aluminium – 92 mln euro. Zastąpienie surowców pierwotnych recyklatem oznaczałoby globalną redukcję emisji gazów cieplarnianych o ponad 2,7 mln tony ekw. CO₂ rocznie w 2030 r. i o 4,3 mln ton ekw. CO₂ rocznie w 2040 r.

Tylko 9% odpadów jest przetwarzane

Dane UNEP-GRID pokazują, że cyrkularne podejście do odpadów z tworzyw sztucznych w światowej skali nadal pozostaje marginalne. W 2019 r. 46% z nich trafiało na składowiska, 17% poddawano spalaniu, a 22% było „niewłaściwie zarządzane”, zanieczyszczając środowisko. Tylko 15% odpadów trafiło do recyklingu, z czego 9% zostało faktycznie mu poddane. Przytaczając te informacje, Maria Andrzejewska nawiązała do działań podejmowanych na szczeblu globalnym, a więc prac nad tzw. traktatem plastikowym. O dokumencie pod auspicjami ONZ, który miałby doprowadzić do ogólnoświatowego ograniczenia wytwarzania odpadów z tworzyw sztucznych oraz ich większej cyrkularności, pisaliśmy m.in. przy okazji prowadzonych jesienią br. obrad Międzyrządowego Komitetu Negocjacyjnego (ang. Intergovernmental Negotiating Comittee – INC) w Nairobi; w kwietniu br. odbyła się ich kolejna sesja w Ottawie (sesja INC-4). – Globalne porozumienie, będące właśnie w trakcie realizacji, wynika z rezolucji przyjętej w marcu 2022 r. podczas Zgromadzenia ONZ ds. środowiska. Rezolucja wzywa do promowania zrównoważonej produkcji i konsumpcji oraz zatrzymania zanieczyszczania tworzywami sztucznymi, zwracając uwagę na cały cykl życia plastiku – przypomniała szefowa UNEP/GRID-Warszawa. Komentarz na temat negocjacji podczas INC-4 wystosowała dyrektor zarządzająca organizacji  PlasticsEurope Virginia Janssens. Czytamy w nim, że „czasu jest coraz mniej”, a „negocjacje osiągnęły punkt krytyczny”, optymizmu dodaje jednak widoczny wzrost uznania dla systemów Rozszerzonej Odpowiedzialności Producenta⁽²⁾.

Czytaj też: Pilnie wprowadzić ROP. Apel o przyjęcie ustawy

Szymon Majewski
Dziennikarz